Każdy z nas ma takie dni, że nie ma ochoty spotykać się ze znajomymi, a naszym najlepszym przyjacielem staję się nasze łózko i laptop na kolanach. Taka sytuacja spotyka każdego z nas i nie ma w tym nic niezdrowego, o ile trwa to dzień, dwa. Jeśli jednak odrzucamy codzienne aktywności, unikamy ludzi, a jedyne interpersonalne relacje tworzymy z nieznajomymi w Internecie i zaczynamy pogrążać się we własnym świecie, może to być przejaw rodzącego się problemu.
Hikikomori jest zaburzeniem mało znanym, a zbiera coraz to większe żniwo. Choć nie jest chorobą śmiertelną, tak jak na przykład określa się depresję, to jest zaburzeniem niezwykle trudnym i złożonym, które zupełnie uniemożliwia osobom na nie cierpiącym normalne funkcjonowanie.
Czym jest hikikomori?
Hikikomori definiowane jest jako stan ostrego wycofania ze społeczeństwa. Diagnostyczny termin trwania to sześć miesięcy. W tym czasie ludzie z zaburzeniem nie wychodzą ze swoich mieszkań, często nawet ze swojego pokoju. Unikają kontaktu z rodziną. Jeśli zdarzy im się wyjść z mieszkania, to tylko wczesnym porankiem lub późną nocą, aby uniknąć kontaktu z sąsiadami i dawnymi znajomymi. Nie podejmują aktywności edukacyjnej i nie uczęszczają do pracy. Formą kontaktu jest Internet, przy którym spędzają długie godziny.
Ogólną diagnozę można postawić na temat powyższych objawów, o ile nie występuje przy tym inne zaburzenie psychiczne. Najczęściej hikikomori dotyka młodych mężczyzn. Natomiast kobiet z hikikomori, które nie wychodzą ze swoich mieszkań, nie zauważa się, a traktuje raczej jako zjawisko normalne z racji kulturowych zwyczajów. 27% przypadków w ogóle nie potrafi opuścić swojego pokoju. W rzeczywistości pozostała część często wychodzi do sklepów, jednak nie nawiązuje kontaktów z ludźmi (Ogino, 2004). Osoba wycofana społecznie czasami rozmawia ze swoimi rodzicami i członkami rodziny. Zdarzają się przypadki, w których nie ma żadnej formy bezpośredniego kontaktu, a jedynie przez notatki przekazywane pod drzwiami pokoju.
Hikikomorians preferują kontakt z nieznajomymi przez Internet, który nie naraża ich na utratę anonimowości i prywatności. Wirtualny kontakt jest bardzo doceniany. Chociaż ci ludzie nigdy nie wchodzą w realne relacje, świat wirtualny i ludzie tam poznani odgrywają ważne funkcje w ich życiu. Brak realnego kontaktu prowadzi do coraz dalej idących problemów z komunikacją, do negatywnego postrzegania siebie i izolacji (Wong, 2009). Ludzie z hikikomori często popadają w błędne koło, większość ma silne kompleksy niższości, poczucie winy. Z powodu tych uczuć nie potrafią nawiązać relacji interpersonalnych, co ogranicza doświadczenia społeczne (Ogino, 2004). Hikikomorians chcą się uwolnić nie tylko od przestrzeni społecznej nasyconej nieprzewidywalnymi interakcjami, ale również od presji punktualności i wydajności (Wong, 2009).
Rozwój zjawiska wycofania społecznego
Po raz pierwszy słowo hikikomori zostało użyte w 1998 roku przez Tamaki Saito, który pisał o społecznym wycofaniu (Koyama, 2008). Zainteresowanie zjawiskiem hikikomori w ostatnich trzydziestu latach nabiera tempa. W roku 1983 w japońskich gazetach znalazły się cztery wzmianki o tym zaburzeniu, a już w roku 2005 artykułów na ten temat pojawiło się 794 (Furlong, 2008). Liczby potwierdzają wzrost zainteresowania tym zjawiskiem, ale przede wszystkim ukazują tempo rozwijania się niezdolności do uczestniczenia w życiu społecznym. Japońskie gazety rozpatrują to w kwestii, czy jest to wynik nowego zaburzenia psychicznego czy lenistwa młodych ludzi (Hattori, 2005).
Również w Europie obserwuje się wzrost zainteresowania tym tematem. Po emisji przez BBC w Wielkiej Brytanii w 2002 roku filmu dokumentalnego o hikikomori odezwało się wielu widzów, którzy mieli doświadczenie z hikikomori (Wong, 2009). W ciągu ostatnich dziesięciu lat wzrosła liczba dzieci, które rezygnują ze szkoły. Wzrasta również liczba ludzi, którzy po ukończeniu szkoły, nie potrafią podjąć samodzielnego życia. Dlatego ważne jest, by zwrócić uwagę na osoby, które nie mają zdiagnozowanych zaburzeń psychicznych, a przez to nie potrafią odnaleźć się w świecie dorosłych (Koshiba, 2007). Dane liczbowe, dotyczące występowania hikikomori w Japonii, są bardzo rozbieżne i wynoszą od 200 tysięcy osób do nawet 2 milionów, (Furlong, 2008); dla porównania wielkości problemu ludność w Japonii na rok 2012 wynosiła niecałe 128 milinów.
Przyczyny wystąpienia zaburzenia
Przyczyn hikikomori można zapewne rozpatrywać w wielu płaszczyznach jednocześnie. Czynniki biologiczne, psychologiczne, społeczne i kulturowe mają wpływ na powstanie tego zaburzenia. Emocjonalne zaniedbanie, brak rodzicielskiej komunikacji z dzieckiem i hamowanie wyrażania siebie może leżeć u podłoża hikikomori (Hattori, 2005).
Większość objawów spowodowanych jest nieufnością do innych ludzi. Rodzinne środowisko jest jedną z przyczyn emocjonalnych zaniedbań. Ludzie, którzy są społecznie wycofani to indywidualiści, którzy w okresie dorastania nie potrafią wyrazić siebie (Koshiba, 2007). Przypadki hikikomori są prawdopodobne w rodzinach, gdzie rodzice mają wysoki poziom edukacji (Umeda, 2012). Może to być spowodowane wyższymi zarobkami rodziców, co pozwala im na akceptację bezrobotnego dziecka. Wyższe wykształcenie rodziców wpływa na wzrost ambicji wobec dziecka, z którymi nie zawsze dziecko to potrafi sobie poradzić, zamykając się w swoim świecie. Czynnikiem rozwoju hikikomori jest również niechęć do dorastania wśród młodych ludzi, brak chęci do pracy w konkurencyjnym społeczeństwie i szybko zmieniające się warunki życia, w świecie gdzie słabość nie jest akceptowana (Umeda, 2012).
Sprzeczne wyniki co do przyczyn hikikomori utrudniają możliwość tworzenia skutecznych programów do walki z tym zaburzeniem (Umeda, 2012). Średni wiek w chwili zachorowania to 22,3 lata, średni czas trwania choroby – około rok (Koyama, 2008). 23% ludzi cierpi nawet przez 10 lat. Te dane są wynikiem najnowszych badań (Ogino, 2004).Wcześniejsze badania określiły średni czas trwania na cztery lata. Różnica ta może być wynikiem braku danych na temat lżejszych przypadków hikikomori, ponieważ do ośrodków zdrowia trafiały tylko skrajne przypadki (Koyama, 2008).
Choroba, która istnieje, ale nie ma jej w kryteriach diagnostycznych
45,5% przypadków hikikomori nie spełnia kryteriów diagnostycznych zaburzenia nastroju, zaburzeń lękowych, nadużywania substancji (Kawakami, 2012). Chociaż zaburzenia psychiczne często współwystępują z hikikomori, połowa przypadków zaburzenia jest pozbawiona innych objawów (Koyama, 2008). Około 35% badanych spełniało kryteria zaburzeń psychicznych przed rozpoczęciem hikikomori (Koyama, 2008). Ludzie wycofani ze społeczeństwa sypiają nieregularnie, cierpią na zaburzenia snu. Przejawiają tendencję do tego, by kłaść się spać późno w nocy i przesypiać większość dnia (Takasu, 2011). Spędzanie miesięcy, a nawet czasami lat w zamkniętym pokoju jest niekorzystne dla nich samych i ich rodzin (Wong, 2009).
Ze względu na pierwszą obserwację tego zaburzenia i wielkość występowania, najwięcej badań na temat hikikomori jest prowadzonych w Japonii, która była krajem typowo kolektywistycznym, natomiast z biegiem czasu staje się coraz bardziej zorientowana na indywidualne aspekty życia. Szczególne warunki dzieciństwa i dorastania w Japonii mają wpływ na rozwój zaburzenia. Konserwatywne rodziny stały się dysfunkcyjne. Rodzice nie potrafią przygotować swoich dzieci do nowych realiów społecznych i gospodarczych. Japonia jeszcze niedawno była stabilnym i przewidywalnym państwem. Natomiast pod wpływem zmian stała się niepewna, życie w tym kraju nabrało tempa. Kraj, który był zamożny i stabilny, stał się miejscem szybko rosnących nierówności pod względem dochodów.
Zaburzenie, które do niedawna uważało się za typowo japoński fenomen, od pewnego czasu diagnozuje się je w innych krajach. Liczne przypadki zauważa się w Omanie, Hiszpanii i Korei (Takahiro, 2010). Ludzie z syndromem hikikomori zauważani są w wielu krajach, szczególnie w obszarach miejskich (Takahiro, 2010).
Hikikomori – choroba niezwykle trudna do zdiagnozowania
Postawienie diagnozy zaburzenia hikikomori na podstawie badań okazuje się niezwykle trudne. W przeprowadzonym badaniu ankietowym, gdzie grupą docelową byli psychiatrzy z różnych krajów, którzy otrzymywali dwa stadia przypadków opisujących pacjentów z hikikomori postawiono diagnozę zaburzeń osobowości, schizofrenii paranoidalnej i fobii społecznych. Koreańscy psychiatrzy jako diagnozę stawiali uzależnienie od Internetu, co może być spowodowane tym, że w Korei jest dużo przypadków uzależnień od Internetu, które są czasami leczone hospitalizacyjnie (Takahiro, 2010).
Zaproponowano następujące kryteria diagnostyczne hikikomori:
- a) spędzanie większości dnia w domu.
- b) unikanie sytuacji społecznych (udział w szkole i pracy) i kontaktów społecznych (przyjaźnie, kontakty z rodziną).
- c) społeczne wycofanie znacznie ingerujące w normalne funkcjonowanie społeczne.
- d) spostrzeganie swojego wycofania jako zgodnego z własnym Ja.
- e) czas trwania u osób poniżej 18 roku życia wynosi co najmniej sześć miesięcy.
- f) nie łączenie społecznego wycofania z innymi zaburzeniami (Teo, 2010). Istniał projekt, który zakładał wpisanie hikikomori do DSM – V, jednak to zaburzenie nie pojawiło się w tej klasyfikacji chorób psychicznych. W ankiecie, w której brali udział psychiatrzy, 57% z nich uważa, że tradycyjne kategorie diagnostyczne nie odnoszą się całkowicie do pojęcia hikikomori, a 22% uważa, że powstanie nowej kategorii diagnostycznej jest uzasadnione (Teo, 2010). Około 30% psychiatrów wybrało schizofrenię jako najbardziej właściwe rozpoznanie według ICD-10 dla hikikomori (Tateno, 2012).
Trudy leczenia hikikomori
Leczenie hikikomori nie posiada jednego nurtu. Psychiatrzy z różnych krajów proponują różne formy leczenia, od farmakoterapii przez psychoterapię, ośrodki samopomocy, a nawet tradycyjną chińską medycynę. Japońscy psychiatrzy często uważają, że nie trzeba tych ludzi leczyć psychicznie, wniosek ten może być spowodowany tym, że zjawisko w Japonii jest obserwowane już od dłuższego czasu dlatego też staje się bardziej akceptowane (Takahiro, 2010). Rożne psychoterapeutyczne rozwiązania, np. psychoterapia psychodynamiczna, terapia grupowa i terapia rodzin uważane są za najlepsze (Takahiro, 2010). Aby pomóc ludziom z hikikomori powstały grupy wsparcia, które mają trzy rodzaje działań: odwiedzanie Hikikomorians w ich domach, zarządzanie ich przestrzenią oraz podwyższanie umiejętności i kwalifikacji (Ogino, 2004). Program „wyciągania” ludzi z domu jest stopniowy. Rozpoczyna się od kontaktu z jedną osobą z instytucji, odwiedzaniem tej instytucji, rozmawianiem z personelem o błahych rzeczach, rozmową z innymi członkami grupy, udziałem w prostych działaniach. Poprzez te aktywności poznaje się nowych ludzi i inne modele zachowania. Rozmowy w grupie nie są nastawione na rywalizację. Ludzie rozmawiają o swoich zmartwieniach i trudnościach. W grupie mogą czuć się swobodnie i na pewno jest to istotny czynnik w procesie rehabilitacji.
Okazuje się, że samo wyjście z choroby nie jest pełnym sukcesem. Ludzie, którzy w przeszłości cierpieli na hikikomori, często nie potrafią odnaleźć się w nowej sytuacji. 30% przypadków nie ma pracy i nadal nie prowadzi żadnej aktywności edukacyjnej.
W ciągu ostatnich dziesięciu lat hikikomori nie było spostrzegane jako zaburzenie, lecz raczej jako problem społeczny (Koshiba, 2007). Hikikomori jest zauważane przede wszystkim na obszarach miejskich i może być związane z szybkimi globalnymi zmianami społeczno – kulturowymi. Nie ma zgody wśród międzynarodowych psychiatrów co do przyczyny, diagnostyki i terapii. Współpraca międzynarodowa powinna przyczynić się do wyjaśnienia istoty problemu, przyczyny a przede wszystkim do leczenia tego zaburzenia. Biorąc pod uwagę lata pojawiających się badań dotyczących tego tematu, gdzie najstarsze, które udało mi się znaleźć to rok 2004 oraz wiele znaków zapytania, które pojawiają się na każdym miejscu, rozważania na temat hikikomori to olbrzymia przestrzeń do nowych badań, zwłaszcza na arenie międzynarodowej.
Literatura cytowana:
Furlong, A. (2008). The Japanese hikikomori phenomenon: acute social withdrawal among young people. Sociological Review, 56(2), 309-325.
Hattori, Y. (2005). Social Withdrawal in Japanese Youth: A Case Study of Thirty-Five Hikikomori Clients. Journal od Trauma a Practice, 4, 181-201.
Koshina, Y. (2007).A study of family functioning in Hikikomori. Journal of health sciences, Hiroshima University, 6(2), 95-101.
Koyama, A. (2010). Lifetime prevalence, psychiatric comorbidity and demographic correlates of “hikikomori” in a community population in Japan. Psychiatry Research, 176, 69-74.
Nana N. Takasu. (2011). Importance of regular lifestyle with daytime bright light exposure on circadian rhythm sleep-wake disorders in pervasive developmental disorders. Japanese Dental Science Review, 47, 141-149.
Ogino, T. (2004). Managing Categorization and Social Withdrawal in Japan: Rehabilitation Process in a Private Support Group for Hikikomorians. International Journal of Japanese Sociology, 13, 120-133.
Takahiro A. Kato. (2010). Does the ‘hikikomori’ syndrome of social withdrawal exist outside Japan? A preliminary international investigation. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol, (47), 1061–1075. doi: 10.1007/s00127-011-0411-7
Tateno, M. (2012). Hikikomori as a possible clinical term in psychiatry: a questionnaire survey. BMC Psychiatry, 12. http://www.biomedcentral.com/1471-244X/12/169.
Teo, A. (2010). Hikikomori, a Japanese Culture-Bound Syndrome of Social Withdrawal? A Proposal for DSM-5. The Journal of Nervous and Mental Disease, 198(6), 444-449.
Umeda, M. (2012). Association of childhood family environments with the risk of social withdrawal (‘hikikomori’) in the community population in Japan. Psychiatry and Clinical Neurosciences, 66, 121-129.
Wong, V. (2009). Youth locked in time and space? Defining features of social withdrawal and practice implications. Journal of Social Work Practice, 23, 337-352.